اندیشه خوارزمی و توازن میان پیشرفت فناورانه و مسئولیت اجتماعی انسان
به گزارش بست روید، اندیشه خوارزمی چراغ راهی است برای جامعه داده محور امروز که می کوشد میان پیشرفت فناورانه و مسئولیت اجتماعی توازن برقرار سازد.
خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-سینا سفالگر
: به صورت کلی، مسیر خوارزمی از خوارزم تا بغداد و از آنجا تا مدیترانه یادآور این حقیقت است: تبادل آزاد دانش بزرگ ترین سرمایه بشر است. در راه پرفرازونشیب تمدّن بشری، معدود چهره هایی را می یابیم که نه تنها گره ی علمی گشوده اند، بلکه شیوه اندیشیدن را دگرگون کرده اند. "ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی" (حدود ۱۶۴ – ۲۳۲ ق) یکی از آنان است. دانشمندی که با کتاب های «الجبر و المقابله» و «زیج السِّند هِند» بنیاد ریاضیاتِ جهان اسلام و سپس رنسانس اروپا را پی ریخت و مفهوم «الگوریتم» را به جهان هدیه کرد. مقاله حاضر، لایه های متعدد اهمیت اندیشه او را واکاوی می کند: از زمینه فرهنگی و دستاوردهای علمی تا آموزه های روش شناسانه برای عصر هوش مصنوعی.
زادگاه خوارزمی (خوارزم سغدی در دهانه جاده ابریشم) چهارراهی بود که ایده های هندی، یونانی و ایرانی در آن تلاقی می کرد. سیل ترجمه متون از جندی شاپور و حران به بغدادِ مأمون فضایی پدید آورد که در آن علوم نظری با نیازهای دیوانی گره خورد. خوارزمی، عضو محوری «بیت الحکمه»، در همین بستر چندفرهنگی روش التقاطی اما منسجمِ خویش را بنا نهاد. روشی که «حساب هندی» (دستگاه ده دهی) را با سنت یونانی درآمیخت و راه را برای زبان جهانیِ عدد هموار کرد.
اختراع جبر؛ گرامر ریاضیِ حل مسئله
پیش از او، حل معادلات خطّی و درجه دوم لیستی از دستورهای پراکنده بود. خوارزمی در «کتاب المختصر فی حساب الجبر و المقابله» نشان داد هر مساله از تقسیم ارث تا مساحت باغ را میتوان به معادله ای با مجهول واحد فروکاست. دو عمل کلیدی او عبارت اند از:
• جبر → بازگرداندن حدود منفی به مثبت؛
• مقابله → حذف مقادیر مشترک دو سوی معادله.
بدین سان «جبر» نه اسم یک شاخه، که نام روشی جهان شمول برای ساده سازی و حل مساله شد؛ روشی که قرن ها در مدارس شرق و غرب آموزش داده شد.
نظام سازی الگوریتمی
وقتی ترجمه لاتینی آثار او با عنوان Algoritmi رواج یافت، نامش به واژه «Algorithm» تغییر پیدا کرد. جوهره کار خوارزمی تجزیه مسأله به گامهای متناهی و قطعی بود. موضوعی که منطق حاکم بر برنامه نویسی، مهندسی سیستم و حتی سیاستگذاری عمومی امروز است. به تعبیر "جورج سارتون"، «خوارزمی اندیشه مکانیکی کردن محاسبه را سده ها جلوتر از زمان خویش کاشت.»در «حساب الهند»، اصول نگارش ارقام ۰ تا ۹ و مفهوم جای ارز شرح شد. ترجمه آدلارد باثی (۱۱۲۶ م) تاجران ایتالیایی را قادر ساخت بهره مرکب و تسعیر ارز را دقیق محاسبه کنند. بدون این تحول، انقلاب مالی اروپا و به دنبال آن سرمایه داری تجاری شکل نمی گرفت. خوارزمی در «زیج السِّند هِند» جداولی تدوین کرد که طول سال خورشیدی را ۳۶۵٫۲۴۲۵ روز به دست داد؛ رقمی بسیار نزدیک به مقدار پذیرفته شده امروز. زیج (جدولی که نام، موقعیت، و زمان حلول ستارگان را نشان می داد و در نجوم اسلامی استفاده می شد) او مبنای زیج های مراغه و اولغ بیک شد و تا دو قرن معیار تعیین اوقات شرعی و جهت قبله بود. در «صوره الارض» طول و عرض شهرها بر پایه داده های میدانی تصحیح شد. تقسیم نقشه به ۹ × ۹ بخش، پیش درآمد سیستم مختصات طول / عرض جغرافیایی کنونی است؛ دستاوردی که ناوبری و مدیریت قلمرو را متحول کرد.
تأثیر خوارزمی بر قرون وسطای مسیحی
مدرسه شارتر، دانشگاه بولونیا و راهبان تولدو آثار او را تدریس می کردند. لئونارد فیبوناچی در Liber Abaci مستقیماً وام دار خوارزمی است و بدون این وام گیری، دفترکل های دوبل لوکا پاچیولی و نظام بانکداری مدرن پا نمی گرفت.
اصول مرحله بندی و پایان پذیری خوارزمی، شالوده نظریه پیچیدگی و الگوریتم های رمزنگاری امروز است. حتی مفهومی چون PageRank گوگل، در جوهر، به فلسفه امتیازدهی گام به گام او شباهت دارد.
خوارزمی مدیریت پروژه های دولتی، بودجه بندی و تربیت دستیاران را بر عهده داشت؛ چیزی شبیه مدیران پژوهش و توسعه(R&D )امروز. این مدل «دانشگاه صنعت دولت» نشان داده است که مشارکت حاکمیت می تواند شتاب دهنده نوآوری باشد، اگر نیازهای جامعه به درستی شناسایی شود.
* اصالت داده و تجربه: خوارزمی همیشه عدد آزمایشی را ذکر می کند.
* احترام به منبع: او از «فنّ هندی» ستایش می کند و تعصّب را کنار می گذارد.
* پذیرش اصلاح: در دیباچه زیج می نویسد «هرجا خطا یابید، تصحیح کنید»؛ روحیه بازبینی است که اساس تکامل علم را تشکیل می دهد.
بازتاب فرهنگی در ایران امروز
جایزه «خوارزمی» از سال ۱۳۶۶ تاکنون ۵۳۵ طرح برگزیده معرفی کرده و میانگین ۲٫۸ پروژه تجاری زنجیره ای پدید آورده است. مدارس «خوارزمی» در چند استان هم مدل آموزش STEAM را آزمایش می کنند و به ارتقاء هویت علمی یاری می رسانند. بحران تغییرات اقلیمی، داده های کلان و نابرابری آموزشی را میتوان با سه مؤلفه روش او مدیریت کرد: تجزیه و مدل سازی، الگوریتم پذیری، بین فرهنگی بودن. همان گونه که او محاسبه ارث را استاندارد کرد، میتوان سیاست انرژی یا توزیع واکسن را در چارچوب گامهای شفاف ریاضی تنظیم کرد.
شرکت های نوآور حوزه مالی اسلامی از الگوریتم های تقسیم سود و مرابحه ای بهره می برند که مستقیماً بر «مقابله» خوارزمی استوار است؛ الگوریتمی که زمان تسویه قراردادها را تا ۴۰٪ کاهش داده و خطای انسانی را کم کرده است. نقد اصلی به شبکه های عصبی، «جعبه سیاه» بودن آنهاست. محققان MIT نشان داده اند که تفکیک لایه های شبکه به گامهای قابل ردیابی، درست همان کاری است که خوارزمی در چارچوب الگوریتم انجام می داد؛ الگویی برای اخلاق هوش مصنوعی.
سه لایه از تفکر خوارزمی بسیار مهم و کاربردی تلقی می شود:
• بُعد علمی: بنیان جبر و الگوریتم؛
• بُعد نهادی: پیوند پژوهش و نیاز اجتماعی؛
• بُعد فرهنگی: الگویی برای گفتگوی تمدنی و بهره برداری از تنوّع معرفتی.
افزون بر نبوغ، مهارت سازمان دهی خوارزمی او را به مدیر بیت الحکمه بدل کرد. سفرهای میدانی به فرغانه و اهواز برای تصحیح داده های رصدی، الگویی از پژوهش کاربردی و مسئولانه به دست می دهد. بهبود اسطرلاب و ساخت ساعت آبی زیر نظر او، پیوند علم نظری و فناوری عملی بود؛ چیزی که امروز «طراحی مبتنی بر پژوهش» نام گرفته است. در حالیکه ثابت بن قره به هندسه اقلیدسی دل بسته بود، خوارزمی مسایل روزمره را هدف گرفت. همین رویکرد عمل محور و معطوف به حل مشکلات زندگی بشر، بقای آثارش را تا قرن هفدهم تضمین نمود.
ازبکستان بعد از استقلال، موزه و کنفرانس های «از خوارزم تا سیلیکون ولی» را برپا کرده است؛ نمونه دیپلماسی علمی بر پایه یک نام مشترک. برآورد مکنزی می گوید اقتصاد داده تا ۲۰۳۰ حدود ۱۳ تریلیون دلار به GDP جهان می افزاید؛ سودی که بدون «قابلیت شمارش» ریشه دار در عددنویسی خوارزمی امکانپذیر نبود. هر بار که مرورگر وب شما URL را به IP تبدیل میکند یا بانک، بهره وام را می سنجد، ردپای الگوریتمی دیده می شود که هزار و دویست سال پیش در بغداد و توسط خوارزمی ابداع شده است.
اصول «جبر» و «مقابله» مد نظر خوارزمی، در سامانه های حل اختلاف الکترونیک استونی و سنگاپور به کار رفته است. بررسی دانشگاه هلسینکی (۲۰۲۴) نشان داده است این سامانه ها زمان رسیدگی را ۴۰٪ و نارضایتی بعد از حکم را ۲۰٪ کاهش داده اند؛ مصداقی تازه از کارآمدی منطق خوارزمی.
به طور کلی، مسیر خوارزمی از خوارزم تا بغداد و از آنجا تا مدیترانه یادآور این حقیقت است: تبادل آزاد دانش بزرگ ترین سرمایه بشر است. هرگاه با معضلی پیچیده روبه رو شویم، می توانیم با «جبر» اجزای ناموزونش را سامان دهیم و با «مقابله» عوامل زائد را حذف نماییم. بدین سان، اندیشه خوارزمی چراغ راهی است برای جامعه داده محور امروز که می کوشد میان پیشرفت فناورانه و مسئولیت اجتماعی توازن برقرار سازد.
این مطلب بست روید چطور بود؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات کاربران در مورد این مطلب بست روید
لطفا شما هم در مورد این مطلب نظر دهید